De Huizen van Oranje en Nassau

Heraldische Wapenboeken

Bronvermelding

Heraldische Wapenboeken

Het Grootwapenboek van Gelre

Vervolg

Het Hertogdom Gelre, in 1339 officieel Hertogdom Gelre en Graafschap Zutphen genoemd, zo onder meer ook nog in 1675, is een voormalig Hertogdom in het Nederlands-Duitse grensgebied waar de grote rivieren Rijn, Waal, IJssel en Maas enigermate bij elkaar komen. In plaats van Gelre werd (als gevolg van d-epenthese) later Gelder gezegd, de vorm die gebruikt wordt in woordafleidingen als Gelders en Gelderland. De eerste vermelding van de plaatsnaam Gelre in een oorkonde is uit het jaar 812. De schrijfwijze vertoonde diverse varianten: Gelre, Gielra, Gellero, Gelera en dergelijke. De naamsvarianten met een ingevoegde /-d-/ zijn jonger dan die van Gel(le)re.

Gellere (997), Gellera (1104/1105), Geldren (1167) stond oorspronkelijk wellicht voor een verhoogd gelegen nederzetting aan het drassige riviertje de Niers, of anders zou Gellera een afsnijding van de Niers geweest kunnen zijn. Het historische hertogdom omvatte aanzienlijk meer dan de huidige provincie Gelderland in het huidige Nederland. Het omvatte een groot deel van het huidige Nederlands Noord-Limburg en strekte zich in het zuidoosten voor een iets kleiner gedeelte ook uit in de naburige, thans Duitse regio van de Nederrijn, namelijk bij de rivier de Niers.

Gelre Folio 65v. Gelre Folio 68v en Gelre Folio 70v.

Links: 721: Albert de Mecklembourg, Roi de Suède, 722: Suède ancien, 723: Knut Karlson dit Tofta, 724: Kettil Jonsson, 725: Karl Ulfssons, 726: Bo Jonsson, Sen. her. de Suède, 727: Bengt Bogh, 728: Eric Karlsson Örnfot, 729: Magnus Hackensson , 730: Nils Giädda, 731: Sten Bengtsson Bielke en 732: Henning Koenigsmark.

Midden: 743: Wenceslas II de Luxembourg, Roi de Bohême, 744: Biberstein, Seigneur de Fiesland, en 745: Lausnitz.

Rechts: 751: Léopold III, Duc d'Autriche, 752: Duché de Carinthie , 753: Margraviat de Styrie, 754: Comté de Tyrol, 755: Duché de Carniole, 756: Comté de Cilly , 757: Schauenberg, 758: Liechtenstein, 759: Saneck, 760: Meissau, 761: Montfort (Rameau de Tettnang) en 762: Conrad de Kreigh.

Gelre Folio 72v. Gelre Folio 80r. Gelre Folio 87r en Gelre Folio 88v.

Links: 805: Wenceslas de Luxembourg, Duc de Brabant, 806: Lothier (Basse Lorraine), 807: Waleran, Seigneur de Fauquemont (Falkenberg), 808: Sweder d'Abcoude, Seigneur de Gaesbeeck, 809: Maison de Berthout, Seigneur de Malines, 810: Arnold Atrives, Seigneur de Leefdale,
811: Renaud de Fauquemont, Seigneur de Born, 812: Thierry de Hornes, Seigneur de Perwez, 813: Jean de Wesemale, Maréchal de Brabant, 814: Jean II de Wassenaer, Seigneur de la Lecke, 815: Jean IV, Seigneur de Cuyck en 816: Henri, Seigneur de Diest.

2e afbeelding: 923: Louis de Male, Comte de Flandre, 924: Comté d'Artois , 925: Comté de Nevers, 926: Comté de Rethel, 927: Comté de Bourgogne, 928: Frandre ancien, 929: Chateau de Lille , 930: Jean VI, Seigneur de Ghistelles, 931: Daniel, Seigneur de Halluin (Hallwin), 932: Chateau d'Audenarde, 933: Robert de Flandre, Seigneur de Cassel en 934: Philippe Ier, Seigneur d'Axel.

3e afbeelding: 1127: Guillaume VI, Duc de Juliers, 1128: Godefroid III, Seigneur de Heinsberg, 1129: Arnould III, Seigneur de Randerode, 1130: Jean V, Seigneur de Reifferscheid, 1131; Jean II Mörsdorf, Seigneur de Kerpen, 1132: Daniel v.d. Pesch, 1133: Englebert Nyt de Birgel, Maréchal de Juliers, 1134: Werner de Hompesch , 1135: Jean Bainritze de Mullenark, 1136: Henri de Binsfeld, 1137: Henri Scheiffart de Merode en 1138: Jean d'Ouwe ou Oeven.

Rechts: 1154: Henri de Kintzweiller, 1155: Gérard de Hulhoven, 1156: Romain de Zingzig, 1157: Binsveld, 1158: Gerenstein (Gerardstein), 1159: Binsveld, 1160: Godart de Bongardt, Seigneur de Heiden, 1161: Gérard de Weidenau, 1162: Hermann de Levendael, 1163: Carsilius VII, Seigneur de Pallandt, 1164: Jean de Morrien, 1165: Gérard v.d. Dyck, 1166: Guillaume de Mérode, dit de Vlatten, 1167: Emmerich de Brent en 1168: Godart de Steenhuys.

Gelre Folio 89r. Gelre Folio 92r en Gelre Folio 93v.

Links: 1181: Guillaume, Seigneur de Broeckhuysen, 1182: Gérard de Cock, Seigneur de Waerdenbourg, 1183: Evert de Ulft, 1184: Hermann de Eijle, 1185: Arnoud, Seigneur de Lawik, 1186: Jean II de Homoet, 1187:Roger de Lackmonde, 1188: Séger de Groesbeke, 1189: Walter, Seigneur de Vossem, 1190: Guillaume de Ghent, 1191: Henri de Wickenrode, 1192: Etienne de Bymmen (Beynum), 1193: Jean de Myerlaer, 1194: Jean de Ubbergen en 1195: Arnoud de Hoemen.

Midden: 1271: Guillaume IV de Juliers, Duc de Berg, 1271: Thierry, Seigneur de Broich, 1273: Thierry, d'Eller (Elnaer), 1275: Adolphe de Huckelshoven, 1275; conrad de Horst, 1274, Adolphe de Huckelshoven, 1277: Conrad de Elverfeld, 1278; Gérard de Kniprode, 1279: Jean de Calcum, 1280: Guillaume de Stael, Grd. Mai. de la Cour, 1281: Louis de Raidt en 1282: Henri de Mattelaer.

Rechts: 309: Frédéric III de Saarwerden, 1310: Godefroid, Comte de Arnsberg, 1311: Henri III, Comte de Saarwerden, 1312: Jean V, Bg. de Rhieneck. 1313: Gérard, Bg. de Odenkirchen, 1314: Gumbert d'Alpen, Avoué de Cologn, 1315: Frédéric de Mullenark, Seigneur de Tombourg , 1316: Henri XI, Seigneur de Fleckenstein, 1317: Frédéric II, Seigneur de Wevelinghofen, 1318: Etienne de Hostaden, 1319: Englebert d'Orsbeck en 1320: Frédéric, Seigneur de Padberg, Ml. de Westphalie.

Kopie Wapenboek Gelre

De Hoge Raad van de Adel der Nederlanden bezit een ‘Kopiewapenboek Gelre’ gemaakt door Jan van Lockhorst en Adriana van der Does. Het is eén van de pronkstukken uit de collectie van de Hoge Raad van Adel, tevens het oudst aanwezige wapenboek. Bij bijzondere gelegenheden werd het tentoongesteld en zelfs uitgeleend, zoals in 1933 en 1958. Het betreft een in perkament gebonden handschrift op folioformaat, dat 64 rechtsboven genummerde papieren bladen telt en op de rug van de band slechts vermeldt: “Wapen / boeck / 33 C / K”. Niet alle bladzijden zijn (volledig) met familiewapens in kleur ingevuld maar op vrijwel alle bladzijden is voorwerk verricht door de contouren van de (doorgaans) twintig schildjes per bladzijde met soms ook de helmen met de pen te tekenen.

Deze behoefden vervolgens slechts ingekleurd te worden en zijn in een aantal gevallen langs de zijkant van de naam van de schildvoerder voorzien. Naar het oorspronkelijke handschrift, dat door de Heraut en Wapenkoning van de Hertog van Gelre rond 1400 werd vervaardigd, zijn in hiërarchische volgorde de wapens getekend van de Paus, de Keizer, Bisschoppen, Hertogen en Graven van het Heilige Roomse Rijk, gevolgd door hun vazallen, die onder anderen tot de adel van de Lage Landen behoorden. De datering en de naam van de tekenaar van het kopiewapenboek, dat van hoge kwaliteit is en de wapenfiguren kunstzinniger en vooral ook humoristischer weergeeft dan het origineel, was Cornelis Enghebrechtsz, 16e eeuw.

Afbeelding pagina 1, 2, 3 en 5.

Links, 1e afbeelding: Tegenover elkaar zijn op folio 1verso en 2recto in maniëristische stijl de wapens getekend van Jan van Lockhorst (overleden 1535) en Adriana van der Does (overleden 1555). Zijn wapen (in goud een schuinkruis, bestaande uit negen aanstotende zwarte ruiten) is uitgevoerd in schildvorm met halfaanziende helm, dekkleden (zwart, gevoerd van goud) en helmteken (twee zwarte berenpoten, komende uit een kuip van tegenhermelijn); haar wapen (in rood negen aaneengesloten zilveren [lees: gouden] ruiten, 5 en 4) in ruitvorm als gedeelde (heraldisch) linkerhelft, (compleet) van een kale tak afhangende. Beide schilden zijn bevestigd aan een koord met kwastjes. Zijn acht kwartierwapens aan de randen van de bladzijde zijn: (links) Lockhorst, Merwede, Winssen en ? (blauw en een gouden schildhoofd); (rechts) Rijswijck, gezegd van Oegstgeest, Boschuysen, Oegstgeest en Van der Burch. Haar acht kwartierwapens zijn: (links) Van der Does, Vlaardingen, Oudshoorn en Dijck(rechts) Poelgeest, Naaldwijck, Zwieten en Nijenrode.

Afbeelding 3 en 4: Door een latere publicatie van de toenmalige eigenaar J.C. van der Muelen, die drie van de vier bladzijden ("twee dubbelbladen, genummerd 4-7") door J.M. Lion, wapentekenaar van de Hoge Raad van Adel, "voor steendruk in orde liet brengen" om deze af te kunnen beelden, kan nu de conclusie getrokken worden dat het min of meer exacte kopieën naar het onderhavige wapenboek zijn. Bladzijde 4 (in het origineel 7recto), 5 (7 verso) en 6 (8 recto) zijn in het blad De Nederlandse Leeuw afgebeeld en beschreven, maar van bladzijde 7 werd slechts vermeld dat op deze bladzijde middenboven het jaartal 1542 en het merk (geen duidelijk monogram) van de onbekende kunstenaar zijn aangebracht. Lion herhaalde dit op alle drie zijn tekeningen. De tussentijdse eigenaar van het onderhavige wapenboek, de Utrechtse genealoog en collectioneur Cornelis Booth (1605-1678), werd voor het eerst vermeld in een bespreking van het wapenboek van de heraut Gelre door de voorzitter van de Internationale Akademie voor Heraldiek.

Afbeelding 5 en 6.

Links: Op folio 4verso (afb. 5) wordt een begin gemaakt met negen wapenschilden met bijwerk, waarbij de Keizer van het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie centraal staat. Daarboven is het wapen van de paus afgebeeld en links, van boven naar beneden: de bisschoppen van Mainz, Keulen en Trier.

Rechts, van boven naar beneden:, de Paltsgraaf van de Rijn , de Hertog van Saksen en de Graaf van Katzenelnbogen; middenonder: de Koning van Bohemen.

Dit is het wapen van de contemporaine paus op folio 4verso, dat het familiewapen De Medici (in goud vijf rode bollen, in het schildhoofd vergezeld van een blauw schildje, beladen met drie gouden lelies) laat zien, uit welk geslacht Giovanni de Medici (1475-1521) stamde, die vanaf maart 1513 tot zijn overlijden op 1 december 1521 onder de naam Leo X paus was. Op de volgende bladzijden volgen vele andere West-Europese Hertogen en Graven, in eerste instantie gevolgd door Hollandse edelen, waaronder op de foliobladen 7verso en 8verso de wapens van de families van de vermoedelijke opdrachtgevers.

Kopie Gelre Amoraal Victor Bouton

Een ook belangrijke kopie werd gemaakt door Victor Bouton. Van 1880 tot 1905 gaf hij 6 delen uit met bijna het gehele wapenboek. Deze uitgaven zijn vooral bekend om de nauwkeurige weergave van de wapenafbeeldingen, die geheel met de hand waren ingekleurd. Er zijn per deel ca. 60 exemplaren gedrukt, maar niet meer dan 45 verkocht. Deze kpoie die behoorlijk nauwkeurig is wordt veelal gebruikt om afdrukken van te maken. Het origineel van de Wapenkoning van Gelre blijft achter slot en grendel vanwege zijn exclusiviteit. (slechts een exemplaar resideert in de Koninklijke Bibliotheek van Belgie).

Kopie Wapenboek Gelre Binnenblad, Folio 1v en Folio 2r.

Links: Binnenblad Kopie Wapenboek Gelre.

Midden: Het wapen van die conync van Navaern, greue Adolff van der Marck, Willam van Vlaenderen, Alert van Antoinge, die greue van Loen en her Jan van Heenvlyet.

Rechts: die here van Lannoy, die heer van Petersem, greue van Henegouwen, her Jan van Henevliet, her Dirc van Faquemont en Willem Visscer.

Folio 2v. Folio 3v en Folio 6v.

Links: greue van Henegouwen.

Midden: her Gerijt mitten Baerde, her Dirc van Waelcoert, Jan van Mauny, her van Ajam, her Willem van Naeldwijcke en.

Rechts: greue van Henegouwen. Het Amorial bevat niet uitsluitend fraai gestileerde afbeeldingen van Wapens maar ook vele versen, gedichten en rijmen. Bovenstaand en onder een selectie van de fraai gevormde zinnen die men in die tijd aan het papier toevertrouwde. Het een nog fraaier dan het andere. Enige dichterlijke kwaliteiten kon men de Heraut, Wapenkoning en de desbetreffende Ridders wel toemeten.

Folio 11v. Folio 15v en 21r.

Links: Robbert van Bretaenge. Midden: Bedons Don Puysui. Rechts: Geslacht Julich, Berghe en Gelre.