Koninklijke Verzamelingen 

Portret Miniaturen

De eerste vermeldingen van portretminiaturen in Oranjebezit vinden we in een boedelinventaris, opgemaakt na de dood van Koningin Mary (1662-1695), vrouw van de Koning-stadhouder Willem III (1650-1702).Hierin worden ‘twee kisten met miniaturen’ genoemd. De 118 miniaturen, merendeels van Engelse makelij, kregen na het overlijden van Koningin Mary een plaats in de privé-vertrekken van Marie Louise van Hessen-Kassel (1688-1765), de vrouw van erfgenaam Johan Willem Friso (1687-1711), stadhouder van Friesland en Groningen. Door vererving kwam Prins Willem V (1748-1806) in bezit van de miniaturenverzameling van Koningin Mary, bovendien erfde hij nog 35 miniaturen van zijn moeder, Anna van Hannover (1709-1759).

Zijn collectie behelsde dus ongeveer 150 stuks. Hoewel Prins Willem V geen actief verzamelaar van portretminiaturen was, heeft hij wel plezier beleefd aan zijn verzameling. Hij gaf de mooiste stukken uit de collectie een plaats aan de wanden van zijn privé-vertrekken in het Stadhouderlijk Kwartier, het huidige Binnenhof in Den Haag.Op 18 januari 1795 vertrok Prins Willem V met zijn gezin naar Engeland, gedwongen door de op handen zijnde inval van het Franse leger. Ook de miniaturen werden op deze vlucht in kistjes meegenomen. Een van deze kistjes bevindt zich nog in de miniatuurkamer op het Koninklijk Huisarchief. Nadat Koning Willem I (1772-1843) terugkeerde in de Nederlanden, eerst als soeverein Vorst, later als Koning, beschouwde hij de verzamelingen van zijn vader als rijkseigendom.

De verzameling in de tijd van Koningin Emma in het paleis aan de Kneuterdijk

Alle in de Bataafse republiek achtergelaten voorwerpen waren namelijk in beslag genomen en vervallen aan de Staat. Hoewel de gemeente Den Haag, die zorg droeg voor de verzamelingen, van mening was dat de Koning er recht op had deze bezittingen terug te krijgen, is deze daar nooit op ingegaan. De miniaturenverzameling van Willem V werd uiteindelijk ondergebracht in het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden. Dit kabinet werd met het Koninklijk Kabinet van Schilderijen gehuisvest in het Mauritshuis in Den Haag. Zelfs de uit Duitsland meegenomen miniaturen droeg Koning Willem I,over aan deze instelling. In 1885 werd de miniatuurverzameling hier uitgelicht en overgebracht naarhet nieuwe Rijksmuseum in Amsterdam, waar zij nog steeds verblijft.

De mooiste stukken werden echter in 1951 weer in bruikleen gegeven aan het Mauritshuis in Den Haag. Koning Willem I had zelf nog slechts enkele stukken in zijn bezit. Dit veranderde echter toen zijn zuster, Prinses Louise (1770-1819), kwam te overlijden. In haar testament vermaakte zij haar miniaturen, 140 in totaal, aan haar broer. Met dit legaat werd de basis gelegd van de huidige, hier gepresenteerde, miniaturenverzameling van het Huis Oranje-Nassau. Koning Willem I en Koning Willem II (1792-1849) hebben beiden weinig belangstelling getoond voor het verzamelen van miniaturen. De collectie werd pas weer substantieel uitgebreid door Sophie van Württemberg (1818-1877), de eerste vrouw van de Koning Willem III (1817-1890) en haar zoon Prins Alexander (1851-1884). Zij verzamelden beiden actief en deden regelmatig aankopen op veilingen en bij de kunsthandel.

Toen Sophie na haar huwelijk in het Paleis op het Plein in Den Haag kwam wonen, bracht zij reeds een aantal portretminiaturen mee van door haar geliefde personen. Later erfde zij miniaturen van haar vader, merendeels portretten van leden van het Huis Württemberg. Koningin Sophiebewaarde de miniatuurverzameling altijd in haar privé-vertrekken. Een aantal van de wandvitrines die zich momenteel in de miniatuurkamer op het Koninklijk Huisarchief bevinden, komt uit haar bezit. In deze vitrines bewaarde zij de portretminiaturen, zoals ook haar zoon Alexander dat deed. Prins Alexander liet na de dood van zijn moeder de verzameling overbrengen naar zijn huis op de Kneuterdijk.

Alexander liet in deze jaren zijn verzameling catalogiseren door Victor de Stuers (1843-1916). Dit ter voorbereiding op twee tentoonstellingen, waarbij vooral de tweede van belang is. De Prins wilde op een expositie van oude kunst in Brussel in 1882 maar liefst 445 portretminiaturen laten zien. Het boekje dat De Stuers hiervoor opstelde heeft als uitgangspunt gediend voor alle latere beschrijvingen van de verzameling. Na de dood van Prins Alexander in 1884 werd de miniaturenverzameling op last van Koningin Emma overgebracht naar het paleis aan de Kneuterdijk, waar nu de Raad van State is gevestigd. Hier liet zij een miniatuurkamer inrichten. In 1900 werden de miniaturen hiervandaan overgebracht naar Het Koninklijk Huisarchief, waar ze nog worden bewaard.

Links: In 1825 liet Koningin Anna Paulowna door Pasquier de Jonge een miniatuurportret op ivoor maken van haar drie zoontjes, Willem III (1817-1890), Alexander (1818-1848) en Hendrik (1820-1879) als cadeau voor haar moeder Keizerin Maria Feodorovna (1759-1828) van Rusland. Hierop droegen de Prinsjes de Russische uniformpjes, die ze van hun grootmoeder hadden gekregen. Een tweede versie van de miniatuur maakte Pasquier voor Anna Paulowna zelf. De Koningin stond bekend om haar smaak kunst betreffende. Vele stukken uit haar verzamelingen zijn bewaard gebleven voor het nageslacht.

Midden: De Russische Grootvorstin Anna Paulowna, echtgenote van Koning Willem II, kwam uit een groot gezin. Zij bezat een uitgebreide verzameling portretten en miniatuurportretten van haar broers en zusters, waaronder dit portret van Tsaar Nicolaas I (1796-1855). Het is omstreeks 1840 in Duitsland of Rusland geschilderd op porselein.

Rechts: In de 17de eeuw werden bij het miniatuurschilderen ook andere ondergronden dan vellum gebruikt. Deze miniaturen, rond 1600-1610 in de Zuidelijke Nederlanden vervaardigd naar portretten door Frans Pourbus II (1569-1622), zijn met olieverf op koper geschilderd. Deze gladde ondergrond is zeer geschikt om kleine voorstellingen op aan te brengen. Het Habsburgse aartshertogelijk paar Albrecht (1559-1621) en Isabella (1566-1633) was belast met de landvoogdij over de Nederlanden. De Noordelijke Nederlanden erkenden de Spaanse Koning echter sinds 1581 niet meer, zodat het echtpaar alleen de heerschappij over de Zuidelijke Nederlanden voerde.

In tegenstelling tot wat men zou verwachten is het woord miniatuur van oorsprong geen verwijzing naar het geringe formaat van de schilderijtjes. Met de term werd verwezen naar de techniek van het verluchten van middeleeuwse handschriften. Hierbij werden beginletters of titels gedecoreerd met rode loodverf: minimum. Pas in de loop van de geschiedenis vond er een verschuiving in betekenis plaats en werd het formaat, in combinatie met de hieronder beschreven technieken, het criterium. Het leeuwendeel van de portretminiaturen in bezit van de Stichting Historische Verzamelingen van het Huis Oranje-Nassau is kleiner dan 10 centimeter. Sommige exemplaren zijn zelfs nauwelijks groter dan een centimeter.

Men kan een drietal perioden onderscheiden waarbinnen deze kunst zich ontwikkelde. Miniatuur olie op koper c. 1700 was het begin. In de 18e eeuw werd het portretminiatuur steeds algemener. Niet alleen Vorsten en de Adel lieten zich op deze manier vereeuwigen, velen konden het zich permitteren en deden dat ook. Daar er brood in te verdienen viel, legden veel schilders zich speciaal op deze kunstvorm toe. Werd het miniatuur tot nu toe geschilderd op hout, koper, perkament of papier (nogal eens op de achterkant van een speelkaart), in de 18e eeuw ontdekte men het ivoor als ideale achtergrond. Transparante sapverf (denk aan het sap uit rode bieten) maakte het mogelijk de doorschijnende kleur van het ivoor te visualiseren. Een ander voordeel was, een lossere penseelstreek te hanteren waarbij de kunstenaar nauwkeuriger kon werken en daardoor een beter beeld ontstond. De Nederlander Daniël Bruyninx is in ons land een van de eersten die deze techniek toepast.

Links: Portretminiatuur van Koning Willem I (1772-1843). Op ivoor geschilderd door de Franse kunstenaar Louis Marie Autissier (1772-1830). Autissier behoort tot de grote miniaturisten in het begin van de 19de eeuw.

Hij schilderde voor de Koning van Holland, Lodewijk Napoleon (1778-1846) en de Koning der Nederlanden, Willem I. Autissier was de leermeester van een andere beroemde miniatuurschilder, Alexandre De Latour (1780-1858).

Het miniatuur is gedateerd 1814, in de periode dat Willem I nog geen koning is, maar soeverein Vorst. Hij draagt de borstster van de Orde van de Kouseband, die hem in 1814 door de Prins Regent was verleend.

Rechts: Op dit ezelportret, geschilderd door de beroemde kunstenaar Franz Xaver Winterhalter (1805-1873), is Koningin Sophie (1818-1877) te zien.

Zij was de eerste vrouw van Koning Willem III en heeft een grote rol gespeeld bij de tot standkoming van de miniaturencollectie. Regelmatig kocht zij aan op veilingen en bij de kunsthandel. Koningin Sophie bewaarde de miniatuur- verzameling in haar privé-vertrekken op Paleis Huis ten Bosch.

In de kast in de miniatuurkamer op het Koninklijk Huisarchief (zie volgende afbeelding), bewaarde zij hoogstwaarschijnlijk een deel van haar collectie.

Zij liet de portretminiaturen na aan haar zoon, Prins Alexander (1851-1884).

Linksonder: Op deze miniatuur, met het portret van Barones Judith de Robais, heeft de schilder Jean Baptiste Massé (1687-1767) de mogelijkheden volledig benut om verschillende soorten stoffen weer te geven. Vooral de witte satijnen jurk, met groentinten om glans te suggereren, en het witgepoederde haar met bloemen, zijn prachtig geschilderd. Het portret is vervaardigd naar een ezelschilderij van Nicolas de Largillière (1656-1746).