Koninklijke Verzamelingen 

Geschenken uit Bali, Indonesië

De inrichting van de Indische Zaal in Paleis Noordeinde was een geschenk voor Koningin Wilhelmina en Hertog Hendrik van Mecklenburg van de bevolking van Nederlands-Indië ter gelegenheid van hun huwelijk in 1901. Het ontwerp van de Indische Zaal is van de heer L.J.C. van Es, hoofdingenieur van de Burgerlijke en Openbare Werken in Nederlands-Indië. De bekleding van de muren en het plafond bestaat geheel uit houtsnijwerk, gebaseerd op motieven van de hindoe-boeddhistische bouwkunst op Java uit de achtste en negende eeuw.

Ook werden ornamenten uit de moderne Javaanse houtsnijkunst gebruikt. Tientallen houtsnijders hebben in Batavia aan de onderdelen voor de zaal gewerkt. De eerste zending houtsnijwerk kwam op 29 augustus 1904 in Den Haag aan. Ir. Van Es ontwierp ook de parketvloer, de bronzen lampen, de roodkoperen ombouw voor de radiatoren en de gordijnen. Verder werden kopieën gemaakt van vier beroemde oud-Javaanse beelden, twee van steen en twee afgietsels in brons. Op 18 december 1906 werd de vervaardiging van de Indische Zaal het Koninklijk paar aangeboden.

Koningin Wilhelmina en Prins Hendrik trouwden op 7 februari 1901 in Den Haag. De Haagse fotograaf H. Deutmann maakte het officiële huwelijksportret.

Na de inhuldigingsfeesten van Koningin Wilhelmina in 1898 was de populariteit van het Nederlandse Koningshuis in Indië bijzonder groot. Toen in oktober 1900 de verloving van Koningin Wilhelmina met Hertog Hendrik van Mecklenburg bekend werd gemaakt, kwamen er van alle kanten suggesties voor een Indisch huwelijksgeschenk namens de gehele bevolking. iervoor werd een commissie in het leven geroepen van 36 leden.

De zaal is ingericht als voorzaal van een Indisch paleis, met diverse kunstuitingen uit Nederlands-Indië;. Veertig houtsnijders hebben aan deze zaal gewerkt. Het is een van de kunstigste en mooiste kamer in dit Paleis. De opzet van de leelden zijn net als de zaal zelf ontworpen door L.J.C. van Es. De vitrines bij de ramen zijn in de jaren tachtig in de zaal geplaatst, na de restauratie van het paleis. In de vitrines zijn diverse huldeblijken uit Nederlands-Indië uitgestald. De zaal in de richting van de vestibule, met het bronzen afgietsel van Prajnaparamita, de godin van de transcendentale wijsheid, tegen de achterwand. Het originele beeld is van steen en bevindt zich in het Museum Nasional in Jakarta. Voor het beeld staat een textielkist van djatihout uit 1910.

Afkomstig van het hindoeïstische Bali behoren deze voorwerpen bij rituelen op belangrijke momenten in het leven van een mens, zoals geboorte en dood. Deze punia bestonden uit benodigdheden voor een gebed en waren bedoeld om door vorsten aan priesters en aan andere vorsten aan te bieden. I Gusti Gde Djenlantik heeft na het het beëindigen van zijn functie als stedehouder van Karangasem in 1909 naast een sandelhoutdoosje (zie beschrijving Geschenken uit Bali) een aantal weefsels aangeboden, waaronder deze roodpaarse zijden over-sarong met zilver- en gouddraad.

De weefsels werden bewaard in de textielkist die in de Indische Zaal staat. Het houtsnijwerk van een van de grote wandpanelen met een zich steeds herhalend ruitmotief. Dit motief komt op verschillende Hindoe-Boeddhistische oudheden voor. Het wordt op Java en Bali nog steeds bij vele vormen van kunstnijverheid toegepast.De Gouden en andere geschenken zijn gegeven door Keizers, Koningen, Prinsen, Prinsessen en andere hoogwaardigheidsbekleders. Dit is een permanente tentoonstelling en de stukken behoren thans aan het Koninklijk Huisarchief dat zorg draagt voor het onderhoud en het schoonmaken.

De vele verzamelingen van de Oranje-Nassau's zijn in schoonheid en vakmanschap al niet te evenaren, laat staan in geld uit te drukken. Als men eens de moeite zou nemen het bedrag dat zich bevindt in de verschillende Stichtingen die beheerd worden door leden van onze Koninklijke familie openbaar te maken dan kan men anders tegen de rijkdom der Oranje's aankijken en lijkt elke schatting al waarschijnlijk aan de lage kant.

Stedehouder I Gusti Agung Bagus Djenlantik van Karangasem bood in 1923 ter gelegenheid van het zilveren regeringsjubileum van Koningin Wilhelmina een uit hout gesneden beeld van de boedhistische priester Bhagawan Wrehaspati.De priester houdt in zijn hand een gouden wijwatervat dat symbool staat voor de kom met levenselixer, dat op zijn beurt weer staat voor onsterfelijkheid van de Koningin. In de begeleidende brief van I Gusti Agung Bagus Djenlantik, waarin de betekenis van de geschenken wordt omschreven, wordt vermeld dat het vat is vervaardigd om te worden gebruikt als inktpot.

Gouden Boompjes

Foto: Tom Haartsen

Deze twee gouden boompjes zijn in 1937 geschonken bij gelegenheid van het huwelijk van Prinses Juliana en Prins Bernhard. De 'huwelijksboompjes' zijn een geschenk van de sultan van Pontianak op West-Kalimantan. Het zijn symbolen van voorspoed en geluk, in de vorm van een klapperboom (22 cm hoog) en een mangaboom.

Gouden Staatsiewaaier

Foto: Tom Haartsen

Ter gelegenheid van het 25-jarig regeringsjubileum van Koningin Wilhelmina in 1923 bracht een broer van sultan Hamengku Buwono VIII van Jogjakarta op 20 augustus een bezoek aan Paleis Het Loo. Onder de geschenken die hij meebracht was een gouden waaier in de vorm van een pauw met uitgespreide staart en vleugels, in de stijl van de 19e-eeuwse Javaanse waaiers. Het jubileumjaar staat onder de pauw gegraveerd in Javaanse letters. Het geschenk werd aangeboden namens de Ratu Kencono, de weduwe van de twee jaar eerder overleden sultan Hamengku Buwono VII.

Beeld van Manjushri

Foto: Ben Grishaaver

Beeld van de bodhisattva Manjushri, naar een origineel afkomstig van de Jago-tempel op Oost-Java. Manjushri helpt de onwetendheid te overwinnen en wijsheid te bereiken. Met het zwaard in zijn rechterhand strijdt hij tegen onwetendheid, in zijn linkerhand houdt hij het heilige boek van transcendente wijsheid vast. Het beeld is door Iko gemaakt van trachiet naar een afgietsel van het origineel. Dit bevond zich sinds de negentiende eeuw in het Museum für Asiatische Kunst in Berlijn. Na de Tweede Wereldoorlog is het spoorloos 'in oostelijke richting' verdwenen.

Houten kamerscherm

Foto: Ben Grishaaver

Op de foto is het uitbundige houtsnijwerk rondom goed te zien. De houten structuur waar het beeld in staat heeft de vorm van een tempelnis met baldakijn. Boven het beeld is het kalamakara-motief aangebracht (zie beschrijving Indische Zaal). Deze houten nis staat los tegen het midden van de lange wand van de zaal, tegenover de ramen.

Staatsiekris uit Surakarta

Foto: Ben Grishaaver

Krissen behoren tot de traditionele Indonesische geschenken bij belangrijke momenten. Oorspronkelijk vervaardigd als steekwapen, werd de kris in de loop der eeuwen onder bescherming van Javaanse vorsten een belangrijke kunstvorm in de wapensmederij. Het werd vooral een sierwapen. Om de kris en de drager ervan te beschermen werd een houten schede ontworpen, bestaande uit een lang stuk met een breed bovendeel, waarin de bovenzijde van het lemmet rust. Het vervaardigen van krissen werd met rituelen omgeven, zoals het berekenen van de meest geschikte dagen waarop de kris gemaakt diende te worden, maar ook handelingen als offeren, bidden en vasten. Deze kris is een geschenk van de susuhunan Paku Buwono VII van Surakarta aan Koning Willem III in 1851. De schede van sandelhout is bezet met diamanten en kleine robijnen.

In 1929 was Koningin Emma vijftig jaar in Nederland. Bij de herdenking hiervan kreeg zij vele geschenken uit Indonesië aangeboden. In de Indische Zaal bevindt zich dit kamerscherm, dat is ontworpen en aangeboden door vorst Paku Alam VII uit Jogjakarta. De geschenken werden in januari 1930 tentoongesteld in Den Haag bij de firma Boetan, die Indische kunst en kunstnijverheidsproducten importeerde. Het scherm kreeg vervolgens eerst een plaats in de ontvangstsalon van Koningin Emma in het Paleis Lange Voorhout en is uiteindelijk in de Indische Zaal terechtgekomen.

Dit viel niet goed bij de bevolking en uiteindelijk nam oud-gouverneur C.H.A. van der Wijck de geschenken van Sumatra vast mee naar Nederland tijdens zijn verlof, waar de modellen op 11 januari 1904 namens de bevolking werden aangeboden aan het Koninklijk paar. Tevens overhandigde Van Wijck een geldbedrag, waarmee vitrines in de stijl van de Indische Zaal werden bekostigd. Daarin konden de geschenken uit Sumatra en Bali tentoongesteld worden. De huizen in Minangkabause stijl stellen voor: drie rijstschuren, een raadhuis, een moskee en een adathuis (een gebouw waar recht werd gesproken).

Grote ovale verguld zilveren Doos

Foto: Tom Haartsen

In deze verguld zilveren doos op een zijden presenteerkussentje werd ter gelegenheid van de geboorte van Prinses Juliana op 30 april 1909 een traditionele amuletketting aangeboden door 26 districtshoofden van Noord-Sumatra. Een gekalligrafeerde brief, waarin Allah werd geprezen en de Koningin lof werd toegezonden, begeleidde het geschenk. Ook werd in de brief gewag gemaakt van de speciale maaltijd die was aangericht door de schenkers bij het vernemen van het nieuws van de geboorte van het Prinsesje.

Geschenken uit Bali

Foto: Tom Haartsen

(L) Vanuit Bali werden ter gelegenheid van het huwelijk van Koningin Wilhelmina en Prins Hendrik in 1901 twee gouden enkelringen voor vrouwen van de hoge kaste gezonden door I Gusti Gde Ngurah Denpasar, de zelfstandige Vorst van Badung, een streek op Bali. De heerser stierf overigens nog vóór de officiële aanbieding van de Indische Zaal als huwelijksgeschenk. Eveneens ter gelegenheid van het huwelijk van de jonge Koningin werd een stel grote cylindervormige gouden oorknoppen geschonken door Dewa Agung Klungkung uit het toen ook nog zelfstandige Vorstendom Klungkung. I Gusti Gde Djelantik, de door het Nederlands-Indische Gouvernement in 1896 bevestigde stedehouder van Karangasem, schonk in 1909 na het neerleggen van zijn ambt een aantal 'punia', eerbewijzen (zie beschrijving Zijden over-sarong) aan derden. Hierbij was een smal gouden doosje met een stukje sandelhout. Dit hout diende voor ritueel gebruik.

Detail wandelstok

Foto: Tom Haartsen

(M) Op 20 augustus 1923 ontving Koningin Wilhelmina op Paleis Het Loo ter ere van haar 25-jarig regeringsjubileum een delegatie uit Indonesië. Namens sultan Hamengku Buwono VIII van Jogjakarta werden geschenken aangeboden aan de vorstin, waaronder een wandelstok. De stok is vervaardigd van het gevlamde kayu pèlèthout met een gouden greep in de vorm van een koningsslang, bezet met diamanten.

Gouden sirihstel

Foto: Tom Haartsen

(R) Paku Buwono X, susuhunan (heerser) van Surakarta, bood ter gelegenheid van het huwelijk van Koningin Wilhelmina en Prins Hendrik in 1901 een geschenk aan met een zeer symbolisch karakter. Het bestond uit gouden replica's van een deel van de rijkssieraden van de susuhunan. Deze worden onderscheiden in twee soorten: de upacara, voorwerpen die alleen bij grote plechtigheden worden vertoond, en de amilan. Tot de upacara behoren voorwerpen in de vorm van een hert, een slang, een gans en een pauw. De ampilan zijn de voorwerpen voor 'dagelijks gebruik', zoals een waterkom, sirihstel, kwispedoor, zakdoekendoos, krissen en lansen. De upacara en ampilan vertegenwoordigen samen de geestelijke en de wereldlijke macht van de susuhunan.

Op deze afbeelding zijn onderdelen van de ampilangeschenken te zien, zoals het sirihstel van het model lancang. Met een sirihstel wordt van oudsher de sirihpruim bereid, dat als genotsmiddel wordt gekauwd. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van de bladeren of vruchten van de slingerplant sirih, kalk en een schijfje noot van de zogenaamde pinangpalm. Sirih kauwen geeft een donkerrode kleur aan de tanden. In de steden komt dit tegenwoordig niet meer voor; slechts op het platteland en op verafgelegen eilanden is het middel nog in gebruik, met name door oudere vrouwen. In de bokaal zijn twee kalkdoosjes met deksel, twee sirihbladhouders en een pinangbakje te zien. Rechts naast het sirihstel staat een gouden kwispedoor (spuwpotje).