De Huizen van Oranje en Nassau

Beiden waren opgegroeid aan het Hof van Willem Lodewijk's vader Jan van Nassau-Dillenburg en hadden enige tijd in Heidelberg gestudeerd. Graaf Willem Lodewijk van Nassau-Dietz stierf in 1620 kinderloos. Friesland koos voor de Ernst-Casimir van Nassau-Dietz, de jongere broer van Willem Lodewijk. Maurits overleed 1625. Zijn testament bood zowel Frederik Hendrik als de Friese Nassau's fraaie vooruitzichten. Daardoor kwamen de relatie's tussen beide Geslachten wel onder druk te staan.

Bij zijn testament week Prins Frederik Hendrik nadrukkelijk al van de door het geslacht van Oranje gevolgde tactiek. Hij bepaalde dat als Prins Willem II kinderloos zou blijven, niet de Friese Nassau's erfgenamen zouden worden naar zijn dochters. Uiteraard riep deze bepaling emotie's op bij de Nassau's. Ook bij Sophia Hedwig van Brunswijk-Wolfenbüttel viel dit niet in goede aarde en het doorkruiste bovendien haar plannen. Sophia's bedoeling was haar oudste zoon te laten huwen met de eerste dochter van de Prins.

Op die manier werd de Oranje opvolging en erfenis verzekerd voor het Geslacht van Nassau. De natuur doorkruiste deze plannen daar de zoon Graaf Hendrik Casimir II sneuvelde in 1640. De tweede zoon Willem Frederik richtte zijn amor-pijlen op de tweede Oranjedochter Albertina Agnes. In 1652 trouwden zij. In Holland ging alles goed. Prins Frederik Hendrik steeg flink in aanzien. Uimuntend politicus als hij was kon hij zijn politieke doelstellingen nastreven.

Ondertussen kreeg Willem Frederik van Nassau-Dietz steed meer bestuurservaring en aanzien. Het zesde Gewest Groningen benoemd hem direct na de dood van Prins Willem II tot Stadhouder. Dankzij de ongelukkige dood van Graaf Willem Frederik die zich door de mond schoot met een ruiterpistool, verandere de balans weer in het voordeel van de Oranje's. Hendrik Casimir II kwam onder de hoede van zijn moeder - hij was nog minderjarig - totdat hij oud genoeg was om Stadhouder van Friesland te worden. Hendrik Casimir II leverde al direct problemen op. De Friese Nassau was bepaald niet onintelligent maar vertoond een afkeer van leren. Bovendien was hij opvliegend,jaloers en weinig diplomatiek aangelegd. Toch werd Hendrik Casimir II in 1672 benoemd tot beiden ambten, dus zowel Stadhouder als Kapitein-Generaal maar onder toezicht van moeder.

Na de dood van vader Willem Frederik in 1664, zorgde zijn echtgenote Albertina Agnes voor de opvoeding van zijn zoon rins Hendrik Casimir II. Inmiddels toegetreden tot de hoge Adel als Vorst van Nassau-Dietz. Die verzorging werd door de Prinses van Oranje nauwgezet verricht. En wel zodanig dat uit bronnen de beeldvorming opstijgt van een goedbedoelende maar uiterst kortzichtige moeder met een zeer omhandige en opstandige puber. Deze zat liever te paard dan met zijn neus in de boeken. Het verleden van de Nassau's leert ons dat deze opvoeding averechts werkte. Kijk maar naar zijn modelneef Prins Willem III. Een te strenge hand van een dominante moeder en een vervelende achterbakse gouverneur. Bij de komst van de Hoogleraar Grieks en Welsprekendheid aan de Franeker Universiteit Nicolaus Blancardus ging het al niet zoals het moest. Deze vreesde met grote vreeze dat het niveau van belangstelling van de 13-jarige jongeman weleens zo zou kunnen zijn dat hij tegene de bierkaai zou moeten vechten. Die angst was terecht. Veel stak de toekomstige Stadhouder van zijn lessen niet op.Maar wat wil je, als je net 13 jaren oud bent.

De toen acht jaar oude Johan Willem Friso van Nassau-Dietz, Henriëtte Amalia's zoon, werd beter opgeleid. Hij had een zeer verstandige moeder. Henriëtte Amalia, Regentes voor haar zoon (1696 - 1707) koos twee leraren voor Johan Willem Friso. Voor Latijn, Frans en Goddienstvorming werd dat Lemonon en voor de Nederlandse en Duitse Taal, alsmede Aardrijkskunde, Geschiedenis, Wiskunde en Schermen, viel haar oog op Lamique. De eerste was en Franse Hugenoot (in 1683 Franeker gestudeerd, in 1686 predikant van de Waalse Gemeente en in 1688 Hoogleraar Frans). Hij begeleidde de Prins van 1693 - 1700 waarna twee gouverneurs werden aangesteld. Beiden waren van Franse afkomst. De een diplomaat en de ander had een militaire achtergrond. Na studie´s te hebben gevolgd onder Coetier en B. Fullenius, vertrok Johan Willem Friso naar Utrecht. Daar maakte hij zijn studie af.

Na twee jaren keerde de Prins terug naar Leeuwarden om in de krijgskunde te worden onderwezen. Daardoor werd hij beter op zijn taak voorbereid dan zijn vader. Vooral in Utrecht werd hij goed voorbereid op zijn komende taken. De gevluchte Franse predikant Saurin en de classicus Graevius vormden Johan Willem Friso door hun onderwijs in de vakken Godsdienst, Geschiedenis en dat deel van de Staatkunde die de praktisch politiek dient. Het leidt geen twijfel dat deze manier van onderwijzen zijn nut bepaald heeft afgeworpen.

Het is natuurlijk moeilijk vast te stellen hoeveel Johan Willem Friso van al die vakken en deze manier van onderwijs geven - voor die tijd was dat zeer vooruitstrevend te noemen - had opgestoken. Het was, in elk geval, wel duidelijk dat hij beschikte over een heel behoorlijke hoeveelheid parate kennis. Een kennis waarvan wij thans weten dat deze ten goede werd aangewend voor het aanzien van het Gewest Friesland. Als enige erfgenaam van zijn achterneef stadhouder Willem III, die in 1702 overleed, erfde hij de titel Prins van Oranje. Echter, direct na het bekend worden van het testament, maakten ook de Fransman Frans Lodewijk van Conti en Willems neef Frederik I van Pruisen aanspraak op de titel Prins van Oranje. In 1711 werd besloten de erfeniskwestie in Den Haag te bespreken.

Na alle problemen rond de moeilijke en het gemak van de vlotte leerling, komen wij terecht bij de opvolger van Prins Johan Willem Friso van Nassau-Dietz. Vriend en vijand loofden zijn deugden. IJverig, leergierig, snel met een zeer helder verstand was Prins Willem Carel Hendrik Friso van Nassau-Dietz bovendien gezegend met een goed geheugen. Tel daarbij zijn grote voorliefde voor talen, zijn bescheidenheid en vriendelijkheid en dan was wel een schets van de toekomstige Prins Willem IV gegeven. Gekoesterd door moeder Maria Louise van Hessen-Kassel die tevens Regentes was (1711-1731), werd het al snel duidelijk dat de Prins voorbestemd was voor een uitstekende opvoeding.

Willem Carel Hendrik Friso (Leeuwarden, 1 september 1711 – Den Haag in Paleis Huis ten Bosch, 22 oktober 1751), was Prins van Oranje en Vorst van Nassau-Dietz. De Prins trouwde op 25 maart 1734 in Londen met Prinses Anna van Hannover (een Engesle Koningsdochter). Hij was de eerste erfstadhouder (1747) van de Republiek der Verenigde Provinciën onder de naam Prins Willem IV. Bovendien erfde hij het bewind over het Duitse Nassau bezit. Willem IV was voornaam, vredelievend en minzaam in zijn optreden, maar had te kampen met een zwakke gezondheid en een vergroeiing van zijn rug wat zijn politiek-bestuurlijke optreden meer en meer parten ging spelen. De val van een paard, in 1717 in de tuin van zomerresidentie Paleis Soestdijk, deed even voor zijn leven vrezen.

Willem IV kreeg meer dan de gebruikelijke opvoeding van adellijke kinderen (krijgskunde). Hij studeerde aan de Universiteit van Franeker en aan de Universiteit Utrecht, o,dat de Universiteit van Leiden nog niet berekend was voor de nazaten der Nassau's. Willem IV sprak diverse talen (ook Fries, omdat hij deels in Friesland werd opgevoed) en was geïnteresseerd in geschiedenis, ook in de fouten van zijn voorgeslacht zoals hij zijn hoogleraar meldde. De Prins werd in 1729 in Gelderland, Drenthe en Groningen en in 1731 in Friesland tot Stadhouder benoemd. Daarmee was hij in feite de hoogste ambtenaar van deze Nederlandse Gewesten. Prins Willem IV werd opgevolgd door zijn zoon Prins Willem V Batavus van Oranje. Willem V Batavus ('s-Gravenhage, 8 maart 1748 - Brunswijk, 9 april 1806), Prins van Oranje, Vorst van Nassau-Dietz, was erfstadhouder van de Republiek der Verenigde Nederlanden. .

Begin september 1785 enkele dagen nadat het dragen van oranje was verboden, verloor Prins Willem V zijn militaire positie in 's Gravenhage. De Stadhouder raakte in een zware crisis en dronk veel alcohol. Een wanhopige Willem vertrok naar de grens bij Breda om de troepen te inspecteren. Het liefst had hij echter afstand gedaan en zich teruggetrokken op een van zijn Duitse bezittingen. Hij schreef: "Ik wenschte dat ik dood waere, dat mijn vader nimmer stadhouder was geworden. Ik voel ik ben daertoe niet bekwaem. 't Hooft loopt mij om." Twee weken later reisde Willem V af naar Friesland, zijn vrouw en de Stadhouderlijke spruiten achterna, die al waren vertrokken om aanwezig te zijn bij het tweehonderdjarig bestaan van de Universiteit van Franeker. Onder de Regenten en Aristocraten sloeg de stemming om. Velen kozen nu voor de Stadhouder om het land van de ondergang te redden. Via Groningen trok de erfstadhouder naar zijn jachtverblijf Het Loo bij Apeldoorn.

De Amsterdamse burgemeester Joachim Rendorp legde op 1 februari 1786 de Staten van Holland een plan voor, waarmee de terugkeer van de Prins naar Den Haag weer mogelijk zou worden. Deze zaak ging niet door. De patriotten in de stad Utrecht gingen nu op 2 augustus 1786 over tot het zelf op democratische wijze benoemen van nieuwe vroedschapsleden, d.w.z. dan maar zonder de goedkeuring van de Stadhouder. De prinsgezinde statenleden verlegden daarop de vergaderingen naar Amersfoort. Daarmee waren de Provinciale Staten van Utrecht opgedeeld.

Op 27 augustus 1786 besloten de Staten van Holland met een krapper meerderheid (negen tegen tien stemmen!) Prins Willem V definitief het commando over het Haag's garnizoen te ontnemen. Begin september 1786 werd een poging gedaan om de patriotten een halt toe te roepen, want er dreigde een burgeroorlog te ontstaan. Hattem en Elburg, waar de 24-jarige H. W. Daendels het excercitiegenootschap aanvoerde en zijn benoeming in de vroedschap opeiste, werden enige dagen bezet door Stadhouderlijke troepen.

Enkele weken later werd het aan de exercitiegenootschappen en de vrijcorpsen in Gelderland en Friesland verboden petities in te dienen en elkaar steun te bieden.

In november 1786 verhuisde de stadhouderlijke familie van Apeldoorn naar Nijmegen, om in geval van lijfelijke bedreiging over de grens naar Pruisen te vluchten. Bij aankomst van de Franse troepen onder Pichegru vluchtte Prins Willem V op 18 januari 1795 naar Engeland. In Scheveningen lag de pink 'Johanna Hoogenraadde' van rederij Michel de Heijer klaar om hem mee te nemen. Over de Scheveningse weg reden achttien vrachtwagens met porselein, schilderijen, zilver, kunstvoorwerpen en kisten met goud naar het strand.

De hele zaak werd snel in de vissersschepen geladen en op zondag 18 januari 1795 voeren de schepen naar Engeland. Willem V woonde in Hampton Court Palace. Toen hij samen met zijn zoon, de erfprins, in augustus 1799 een proclamatie uitvaardigde waarin de Nederlanders werden opgewekt steun te geven aan de Engels-Russische landing, leidde dit tot grote verontwaardiging in de Bataafse Republiek. De militaire inval mislukte en in 1801 trok Willem Batavus zich terug op zijn Duitse buitenplaats Oraniënstein bij Dietz.

Dit paleis was al ruim een eeuw in bezit van de Oranjes. In december van dat jaar schreef Willem V eindelijk na veel wikken en wegen alsmede grote frustratie's de brieven van Oraniënstein, waarin hij de Bataafse Republiek als wettig erkende. Hiermee deed hij afstand van al zijn rechten als erfstadhouder en voldeed de eigenzinnige en wat onvolwassen Stadhouder aan de door Napoleon Bonaparte gestelde voorwaarden voor het verkrijgen van een schadeloosstelling. De erfprins Willem Frederik aanvaardde de soevereiniteit over Fulda en Corvey als schadeloosstelling voor in 1795 toegepaste verbeurd verklaringen van de Fransen, de Kaapprovincie en Ceylon. Prins en Stadhouder Willem V deed dat pas na lange aarzeling.