Het ontstaan der Nederlanden

Bourgondiërs en Habsburgers

Filips de Goede werd geboren te Dijon op 31 juli 1396, als zoon van de Bourgondische Hertog Jan zonder Vrees en Margaretha van Beieren. Op 10 september 1419 werd zijn vader vermoord op bevel van de Franse Kroonprins Karel (de latere koning Karel VII). In reactie op de moord sloot de nieuwe Hertog een bondgenootschap met Engeland tegen Frankrijk (Verdrag van Troyes, 1420). Dit Bourgondisch-Engelse bondgenootschap bracht Frankrijk in serieuze moeilijkheden. Het duurde tot 1435 voordat Filips op speaking terms was met Karel VII.

Het Verdrag van Atrecht lag daaraan ten grondslag. Vanaf het begin probeerde Filip de Goede zijn invloed in de Nederlandse gewesten uit te breiden. Hij wilde zijn doel bereiken, door een beroep te kunnen doen op zijn neef Jan IV, Hertog van Brabant. Die was gehuwd met Jacoba van Beieren, Gravin van Holland-Zeeland-Henegouwen. Echter waren de familierelaties geen garanties voor een Bourgondische overeenstemming. De Staten van Brabant probeerden uit vrees voor het verlies van hun onafhankelijkheid zoveel mogelijk de plannen van de Hertog tegen te werken. Ondanks dit, zag Jacoba van Beieren wel mogelijkheden. Zij liet in 1420 haar echtgenoot Jan IV in de steek en trouwde een Engelse Prins die de ambitie had Graaf te willen worden van Holland-Zeeland-Henegouwen. Na een vernederende invasie in 1425 hield hij het echter voor gezien en verdween met gezwinde spoed richting Engeland. Filips zag zijn kans schoon en dwong de achtergebleven Jacoba in 1428 om hem tot haar opvolger te benoemen.

Na haar overlijden in 1451 lijfde hij ook dat gebied in. De Nederlandse gewesten hadden een onderlinge verbintenis door een personele unie en behielden ingevolge die overeenkomst hun eigen bestuursorganen van regeren. Met name deze twee kwamen onder Filips tot ontwikkeling. Uit zijn hofraad kwam in 1445 een Grote Raad. Deze verzorgde de centrale rechtspraak, en vanaf 1464 kwamen de Staten-Generaal weer regelmatig bijeen. Bovendien was er de Hertogelijke Hofraad met als opdracht een gemeenschappelijk beleid voor de verschillende Vorstendommen samen te stellen, vervolgens te toetsen en toe te passen. Aan het hoofd van de Hertogenlijke Hofraad stond kanselier Nicolas Rolin. Deze ging vlot te werk en vond een eensgezindheid in de rechtspraak belangrijk. Daarom werd de mogelijkheid in het leven geroepen om tegen de vonnissen van de stedelijke schepenbanken beroep aan te tekenen. Het instituut daarvoor bestond al nl. de Hertogelijke Grote Raad, waardoor de macht van de stedelijke rechtbanken werd beperkt.

Filips de Goede had de controle over de inkomsten en dankzij dit slaagde hij erin een niet onaanzienlijk deel van de stedelijke inkomsten in de staatskas te doen belanden. Hij bracht meer eenheid in de wirwar van veel zaken. De Hertog richtte onder andere een muntunie op, zodat de geldstroom tussen de verschillende gewesten werd vereenvoudigd en de handel beter kon floreren. Om meer inkomen te kunnen genereren probeerde Filips een belasting in te voeren; de zoutbelasting. Het maar mislukte evenwel. Om zijn macht in steden en gewesten te vergroten probeerde de Hertog zoveel mogelijk medestanders in de plaatselijke en regionale besturen te plaatsen.Met lijmen, geschenken en adellijke titels probeerde Flips deze personen aan zich te binden.

Tegenstanders van dit idee, waaronder de Vlaamse steden Brugge en Gent vonden dit niet zo'n goed idee en werkten niet mee. Zij vonden dat een aantasting van hun zelfstandigheid. Brugge kwam in opstand in de periode 1436-38 en Gent in 1453. Het hielp erg weinig en en de Hertog kreeg zijn zin. Aspiratie's had Filips meer dan genoeg. Om gewicht in de schaal te kunnen leggen richtte hij de Orde van het Gulden Vlies op. Deze Orde werd in 1430 gesticht en was een soort van tegenhanger van de Engelse Orde van de Kousenband. Alhoewel die Orde even wat ouder was (1340). Bij de oprichting waren 3o hoge Edelen betrokken. Het bestuur bestond uit vier officieren: een schatbewaarder, een wapenmeester, een kanselier en een griffier. Edelen werden gekozen om deel te nemen op grond van hun belangrijkheid en afstamming. Op die manier hield de Hertog de Orde elitair.

Filips was voorstander van een vredespolitiek en hoopte beide partijen te verzoenen, echter zonder succes. In de tang genomen tussen Frankrijk en Duitsland, werd hij in 1435 bij de Vrede van Atrecht gedwongen de Fransen tegen de Engelsen te steunen. In ruil werd Filips ontslagen van alle verplichtingen als vazal van de Franse Koning. Dit betekende dat hij als een machtig Europese Heerser voldoende gewicht in de schaal kon leggen om respect asf te dwingen bij anderen. Daardoor werd tevens de positie van Filips de Goede erkend. het gevolg was dat vanaf 1440 er vrede was met het buitenland. De macht van Flips breidde zich in snel tempo uit en zijn verzoek om tot Koning e worden gekroond, werd door de Duitse niet gehonoreerd. Naar zijn smaak zou de Hertog iets teveel macht daardoor krijgen en dat leek hem ongewenst.

Filips was driemaal getrouwd: met Michelle van Frankrijk (van 1409 tot 1422), Bonne van Artesië (van 1424 tot 1425) en Isabella van Portugal (van 1430 tot zijn dood). Met zijn zoon Karel, de latere Hertog Karel de Stoute, had de Hertog in zijn laatste regeringsjaren diepgaande meningsverschillen over de politiek ten aanzien van Frankrijk. Zo was Karel fel gekant tegen de verkoop van de Somme-steden, verworven op Frankrijk bij het Verdrag van Troyes (1463). In 1465 legden vader en zoon hun geschillen bij en werd Karel door de Staten-Generaal als opvolger van Filips erkend. Overigens had Filips tientallen bastaardkinderen, van wie er velen hoge bestuurlijke posities bekleedden. Filips stierf te Brugge op 15 juni 1467 en, zoals was afgesproken, volgde zijn zoon Hertog Karel de Stoute hem op.

Maria van Hongarije

De verschillende gewesten mochten tenslotte vrij handel drijven. De Staten-Generaal en de verschillende gewesten verkozen wel de Bourgondische dynastie boven elke andere.

Filips de Schone

Filips de Schone werd geboren 22 juni 1478 te Brugge. Hij was de enige zoon van Maximiliaan I van Oostenrijk en van Maria van Bourgondië. Hij was van 1482 tot 1506 vorst van de Bourgondische Nederlanden. Deze omvatten toen Vlaanderen, Artesië, Henegouwen, Holland, Zeeland, Namen, Brabant, Limburg en Luxemburg. Van 1504 tot 1506 was hij ook koning van Castilië. Toen zijn moeder in 1482 stierf erfde hij de Nederlanden, maar zijn vader, Keizer Maximilian, oefende het regentschap over deze gebieden uit zolang Filips minderjarig was. Tijdens zijn opvoeding in Mechelen stond de jonge hertog sterk onder invloed van de inheemse adel. Dat werd duidelijk toen hij in 1494 meerderjarig werd verklaard en persoonlijk het bewind in handen nam.

Tijdens zijn regeerperiode kon hij rekenen op de steun van de Gewestelijke Staten en de Staten-Generaal. Bovendien was hij ook erg geliefd bij het volk in de Nederlanden. Aanvankelijk stond zijn beleid vooral in functie van de belangen van de Nederlanden, wat neerkwam op een strikt neutrale houding in de conflicten tussen Frankrijk en Engeland. Op binnenlands vlak zette hij de centralisatiepolitiek van zijn voorgangers voort, o. m. door de Grote Raad definitief te Mechelen te vestigen. In 1496 trad Filips in het huwelijk met Johanna van Castilië, die later 'de waanzinnige' werd genoemd. Ze was de dochter van Ferdinand V van Aragon en Isabella van Castilië. Uit dit huwelijk werd in 1500 de latere Keizer Karel V geboren. Toen ten gevolge van verschillende sterfgevallen Filips echtgenote de Spaanse vorstendommen Aragon en Castilië erfde, werden Johanna en Filips in 1502 als troonopvolgers erkend. Vanaf dat moment maakte Filips de belangen van de Nederlanden ondergeschikt aan deze van zijn dynastie, zodat zijn beleid een plotse ommekeer kende. Een duidelijke Fransgezinde houding kwam in de plaats van de eerder aangehouden neutraliteitspolitiek. Toen Isabella van Castilië in 1504 overleed, liet Filips zich te Brussel tot koning van Castilië uitroepen, ondanks het verzet van zijn schoonvader Ferdinand V van Aragon. Nauwelijks drie maanden na zijn aankomst in Spanje overleed Filips d. d. 25 september 1506 op geheimzinnige wijze. Door zijn onverwachte dood in 1506 kwamen de Bourgondische provinciën in handen van zijn zoon Karel V, en dus voor de tweede keer in handen van een minderjarige vorst. Hij stelde zijn dochter Margaretha als landvoogdes aan. Toen zijn zoon, Karel V, de leeftijd van vijftien jaar bereikte, werd hij ingehuldigd als Heer der Nederlanden.

Keizer Karel V

Frans I werd in 1525 gevangen genomen als zijn leger in Pavia (vlakbij Milaan) wordt verslagen. Kort na zijn vrijlating, een jaar later, hervatte hij echter de strijd. Ditmaal gesteund door Hendrik VIII van Engeland en Paus Clemens VII die de keizerlijke troepen graag uit Italië wil hebben. De Paus werd echter in 1527 in Rome gevangen genomen en gedurende zeven maanden vastgehouden. De oorlog eindigde in 1529 met de Vrede van Cambrai. Frans I zag af van zijn claims op Italië en Karel V droeg Bourgondië over aan Frankrijk.

De paus kroonde Karel V, in 1530 in Bologna, officieel tot Keizer van het Heilige Roomse Rijk. De verhouding met de Fransen bleef echter moeilijk en er zouden nog twee oorlogen volgen. De moeizame relatie met Frankrijk was één van Karels belangrijkste aandachtspunten. De andere was zijn de strijd tegen de Turkse en Noord-Afrikaanse moslims en het opkomende protestantisme. De belangen van de Nederlanden raakten hieraan ondergeschikt. Toch probeerde Karel het in beide zaken maar daarin slaagde hij niet. Het centralisatieproces riep weerstand op bij adel en steden en leidde tot opstanden (die van Gent in 1540 is de bekendste), terwijl het protestantisme zich steeds verder uitbreidde.

Uiteindelijk waren het deze politieke en de religieuze onrusten, die uiteindelijk leidden tot de grote opstand tegen zijn opvolger Filips II. Door Karel V werd in deze periode de basis gelegd voor de latere vervolging van de protestanten in de Nederlanden. In Brussel stonden de eerste ketters al in 1523 op de brandstapel, twee jaar later werd in Den Haag de Woerdense pastoor Jan de Bakker gewurgd en vervolgens verbrand. De ene anti-ketterverordening volgde op de andere en het beruchte 'bloedplakkaat' uit 1550 was zo streng dat de autoriteiten de grootste problemen hebben met de handhaving ervan. Met de invoering van de Spaanse inquisitie door Filips II, werd het bloedige karwei, waarvoor Karel de aanzet heeft gegeven, uiteindelijk afgemaakt.

Het was Karels streven om de Nederlanden bij elkaar houden. Daarom werden de Habsburgse Nederlanden, bij het Verdrag van Augsburg in 1548 verenigd in de zogenaamde Bourgondische Kreits, waarvan de band met het keizerrijk zeer los was. Op die manier kon Karel er zeker van zijn, dat de Nederlanden in zijn geheel overgingen op zijn zoon en niet zouden worden opgedeeld. Op 25 oktober 1555 deed Karel afstand van de Nederlanden. Een vrijwillige afstand van de regering was hoogst ongebruikelijk. Een Vorst ontleende zijn macht aan God en regeerde gewoonlijk tot zijn dood. Karel V wilde zich echter, als gelovig katholiek, gedurende zijn laatste jaren voorbereiden op de dood door zich terug te trekken in een klooster. Daarnaast kon er ook nog een politieke reden geweest zijn. In de laatste jaren van zijn regering bereikten hem steeds vaker berichten Dat er in de Nederlanden steeds meer weerstand groeide tegen het idee dat de hen onbekende Prins Filips II Karel zou opvolgen

De rondreis van Prins Filips in 1549 had hem niet echt in contact gebracht met de Nederlandse standen en wie weet zou hij dus helemaal niet als Vorst worden geaccepteerd wanneer Karel V onverwachts zou overlijden. De grote zaal in het paleis te Brussel was voor de plechtigheid niet vrolijk versierd. De wanden waren immers nog behangen met zwarte gewaden, als teken van rouw om de dood van de moeder van de Keizer, Johanna de Waanzinnige. De Keizer zelf ging ook in het zwart gekleed, niet uit rouw, maar overeenkomstig het Spaanse kledingprotocol dat sedert 1515 aan het hof gebruikelijk was. Hoewel hij op papier de machtigste monarch van de wereld bleek, leek deze dag meer op het faillissement van zijn politiek.

Zijn schatkist was leeg door de vele oorlogen die hij heeft moeten voeren en hij was bovendien moe van alle conflicten. Vijf en vijftig jaar oud was hij en een afgeleefd man: door de regeringslast, door de vele reizen over zee en over land en door een voortwoekerende syfilis. In zijn laatste jaren kwam daar de jicht nog eens bij. Karel V stierf, 58 jaar oud, in het klooster San Yuste te Exremadura in Spanje op 21 september 1558. Spanje en de Nederlanden gingen in 1555 over op zijn zoon Filips II en het Keizerschap naar zijn broer Ferdinand I. Het beeld dat men in de Lage Landen van Karel V had, was erg ambivalent. Aan de ene kant toonde hij een grote gehechtheid aan zijn geboortestreek en streefde hij naar eenheid van de Lage Landen, maar aan de andere kant was hij niet in staat in te gaan op de wensen van de bevolking. Desondanks werd zijn geboorte in het jaar 2000 in Gent, in uitgebreide zin van het woord, plechtig herdacht.

Filips de II van Spanje

In de nacht van 23 op 24 juli 1568 overleed de Prins, kort voor zijn drieëntwintigste verjaardag. Omdat Filips geen zoon meer had om hem op te volgen, trouwde hij op 12 november 1570 nog een vierde maal met zijn nicht Anna Aartshertogin van Oostenrijk. Vanaf 1559 verbleef Filips definitief in Spanje. Niet alleen omdat hij zich daar beter thuis voelde, maar ook omdat zijn aanwezigheid daar, politiek gezien, vereist was. Hij moest namelijk nog steeds officieel als Koning van Spanje ingehuldigd worden. Daarom benoemde hij zijn halfzuster, Margaretha van Parma, als landvoogdes van de Nederlanden.

Zij werd terzijde gestaan door drie adviseurs: Viglius van Aytta, Charles de Berlaymont en kardinaal Granvelle. Daarmee werd de Nederlandse hoge adel bewust invloed onthouden. Weliswaar waren er hoge edelen die zitting hadden in de Raad van State maar omdat velen van hen bovendien stadhouder waren, verbleven ze vaker in de provincie dan in Brussel. Hoge edelen als de Prins van Oranje en de Graven van Egmond en Horne voelden zich dan ook achtergesteld en hadden het idee dat ze systematisch buiten alle belangrijke zaken werden gehouden.

Het gewone volk begon zich ondertussen steeds meer te ergeren aan de grote aantallen Spaanse soldaten die in ons land verbleven. Daardoor leek het net alsof de Nederlanders met hun geld de troepen moesten onderhouden die het eigen land 'bezet' hielden. Ook wekte het veel irritatie dat Filips halsstarrig bleef vasthouden aan de vervolging van ketters. Het aantal slachtoffers van de kettervervolging was echter niet zo groot als de propaganda ons wilde doen geloven. Op basis van een onderzoek naar officiële bronnen (procesverslagen en dergelijke) kwam men voor de periode tot 1566 op ongeveer 1300 slachtoffers. Dat is niet weinig, maar maakte toch een groot verschil met de vele duizenden die in de propagandastrijd genoemd werden. De anti-Spaanse propaganda dikte de verhalen flink aan en speelde handig in op de angst onder de bevolking.

Op 23 juli 1561 schreven de Prins van Oranje en de Graaf van Egmond een brief aan de Koning waarin zij zich beklaagden over de gang van zaken. Na een klein jaar was er nog steeds niets veranderd en men besloot zich verenigen in een liga. Op 11 maart 1563 stelden zij opnieuw een protestbrief op die met name gericht was tegen Granvelle. Zij eisten het aftreden van de kardinaal. Ook de landvoogdes had Filips te kennen gegeven dat ze niet meer wilde samenwerken met Granvelle. Er zat voor Filips dan ook niets anders op dan Granvelle (met een smoesje) terug te roepen uit de Nederlanden. De strenge vervolging van de protestanten was echter een persoonlijk beleidspunt van de Koning waar hij niet vanaf te brengen was.

Op 31 december 1564 hield Willem van Oranje in de Raad van State een pleidooi voor godsdienstvrijheid. Hij pleitte ervoor om de twee godsdiensten naast elkaar te laten bestaan. In aansluiting hierop werd in 1564 de Graaf van Egmond naar het hof in Spanje gestuurd om het standpunt nader toe te lichten. Er volgden meer rekesten en smeekschriften, allen zonder resultaat. Bij één van deze gelegenheden zou Berlaymont tegen Margaretha van Parma hebben gezegd 'N'ayez pas peur madame, ce ne sont que des gueux' (wees niet bang mevrouw, het zijn maar bedelaars). Vandaar de latere benaming 'De geuzen'. Ondanks het feit dat Filips stug bleeft vasthouden aan de kettervervolging, kregen de calvinisten een steeds grotere aanhang. Ook in het uiterste zuiden van de Nederlanden.

De duizenden mensen, die in de plattelandsindustrie een karig bestaan verdienden, begonnen zich steeds meer te ergeren aan de rijkdom van de katholieke kerk. Een mislukte oogst en een strenge winter zorgden voor grote hongersnood in 1566. De woedende burgerij, opgezweept door predikanten, viel kerken en kloosters binnen en sloeg de boel kort en klein (De beeldenstorm). Margaretha van Parma wist niet goed hoe ze de opstand moest aanpakken en vroeg de plaatselijke edelen om haar te helpen bij het herstellen van de orde. Ook verlangde zij van hen dat ze trouw zworen aan de Spaanse koning en de katholieke godsdienst.

De meningen van de Nederlandse edelen waren hierover echter verdeeld. Margaretha schreef daarop aan Filips een verzoek om het katholieke geloof tegen deze grove belediging te verdedigen. In de loop van de maand oktober 1566 werd het kalmer in de Lage Landen maar Filips had dan al besloten om de Hertog van Alva naar de Nederlanden te sturen. In 1567 arriveerde Alva met 10.000 man troepen. Voorzichtigheidshalve besloot Margaretha van Parma in december 1567 het land te verlaten. De Hertog van Alva was fanatiek katholiek met een grondige haat tegen alles wat protestant was. Deze weinig sympathieke persoon werd in 1567 Gouverneur van de Nederlanden.

Kort na zijn aantreden stelde hij de bloedraad in, een buitengewone rechtbank die jacht maakte op de protestanten. De bloedraad zat niet stil en de brandstapel werd een dagelijks beeld. In totaal vielen er meer dan 6.000 slachtoffers. Door deze terreurpolitiek trok Alva steeds meer absolute macht naar zich toe. De steden en gemeenten konden zich niet meer tegen de wil van de Vorst verzetten. Zonder toestemming van de Staten Generaal werden er belastingen geheven. Een algemene opstand, onder leiding van Willem van Oranje was het gevolg. In 1579 verenigden de protestantse Gewesten zich in Utrecht tot de Republiek der Verenigde Nederlanden en wezen aldus de heerschappij van Filips II af. Deze nam hier geen genoegen mee en zette een som van 25.000 kronen op het hoofd van Willem van Oranje. In de periode tussen 1580 en 1584 werden er verschillende aanslagen gepleegd op het leven van de Prins.

Prins Willem I van Oranje, de Zwijger

In 1528 verkreeg Karel V van de Utrechtse bisschop de wereldlijke macht in het Nedersticht (rondom de stad Utrecht) en het restant van het Oversticht (Drenthe, dat daar ook toe had behoord, was in 1522 in handen gekomen van de Gelderse Hertog Karel van Egmond. Dit restant werd vanaf toen Overijssel genoemd. Het nieuwe gewest werd toegevoegd aan het ambtsgebied van de stadhouder van Friesland, dat in 1536 nog werd uitgebreid met Groningen en Drenthe. Tussen 1584 en 1594 waren er twee stadhouders: een aan Staatse kant en een namens Koning Filips II. In 1590 kwam het stadhouderschap aan Staatse kant in handen van de Oranjes. Tot 1795 zijn zij blijven regeren, afgezien van de twee stadhouderloze tijdperken (het eerste duurde iets langer dan in Holland).

Stadhouders van Overijssel, 1528-1795

Stadhouders van Overijssel ten tijde van de Habsburgers, 1528-1594

Geregeerd van en tot:

Georg Schenck van Toutenburg 1528-1540
Maximiliaan van Egmond, Graaf van Buren 1540-1548
Jan van Ligne, Graaf van Arenberg 1549-1568
Karel van Brimeu, Graaf van Megen 1568-1572
Gillis van Berlaymont, Heer van Hierges 1572-1574
Caspar de Robles 1573-1576
Georges van Lalaing, Graaf van Rennenberg 1576-1581
Francisco Verdugo 1581-1594

Stadhouders van Overijssel ten tijde van de Republiek, 1584-1795

Geregeerd van en tot:

Adolf van Nieuwenaar 1584-1589
Maurits van Nassau 1590-1625
Frederik Hendrik 1625-1647
Prins Willem II 1647-1650
Eerste stadhouderloze tijdperk 1650-1675
Prins Willem III 1675-1702
Tweede stadhouderloze tijdperk 1702-1747
Prins Willem IV 1747-1751
Prins Willem V 1751-1795

Regenten:

Geregeerd van en tot:

Prinses Anna van Hannover 1751-1759
Hertog Lodewijk Ernst van Brunswijk-Wolfenbüttel, 1759-1766